Katılım, İfade, Bilgiye Erişim: Çocukların 3 Temel Hakkı ve Dijital Medya
Birleşmiş Milletler 20 Kasım’ı ilk kez1954 yılında Dünya Çocuk Günü olarak ilan etti. Aynı zamanda 1989 yılında BM Genel Kurulu’nun Çocuk Haklarına Dair Sözleşmeyi kabul ettiği tarih olan 20 Kasım, 1990’dan bu yana, Dünya Çocuk Hakları Günü olarak kabul ediliyor. Bu önemli güne yaklaşırken, Dijital Medya ve Çocuk ekibi olarak bu yazımızda çocukların temel hakları arasında yer katılım hakkı, ifade hakkı ve bilgiye erişme haklarına odaklandık.
Birleşmiş Milletler 20 Kasım’ı ilk kez1954 yılında Dünya Çocuk Günü olarak ilan etti. Aynı zamanda 1989 yılında BM Genel Kurulu’nun Çocuk Haklarına Dair Sözleşmeyi kabul ettiği tarih olan 20 Kasım, 1990’dan bu yana, Dünya Çocuk Hakları Günü olarak kabul ediliyor.
Bu önemli güne yaklaşırken, Dijital Medya ve Çocuk ekibi olarak bu yazımızda çocukların temel hakları arasında yer katılım hakkı, ifade hakkı ve bilgiye erişme haklarına odaklandık. Bu haklar nedir? Dünyada bu haklar çerçevesinde çocuklar neler yapıyor? Ebeveyn veya yetişkinler çocuklara söz hakkı tanıyor mu? Bütün bu sorular yanıt bulmaya çalıştık.
Çocukların Katılım Hakkı
Çocukların katılım hakkı, çocuk çalışmalarındaki önemli konuların başında geliyor. Çocuk Hakları Sözleşmesi’nin 12. Maddesi katılım hakkını ve çocukların kendilerini ilgilendiren her konuda görüşlerini serbestçe ifade etme hakkını anlatıp tanımlıyor. Buna göre, ‘Çocuğun Katılım Hakkı’ en sade tanımı ile kendi görüşlerini oluşturma yeteneği olan her çocuğun kendini etkileyecek her konuda görüşlerini serbestçe ifade etmesi anlamına geliyor.
Çocuklar kendi hayatları ya da dahil oldukları toplum hayatı hakkında, kendilerini doğrudan etkileyen veya tanık oldukları toplumsal, kültürel, ekonomik, siyasi, çevresel olumsuzluklar konusunda bilgilenme ve görüşlerini açıklama haklarına sahipler. Çocuklara haklarını öğretmede ebeveynlerinin rolü de büyük. Çocuk hakları konusunda bilgili bir ebeveyn çocuk haklarını koruma ve öğretmede etkili olabilir. Özellikle medya araçları içinde çocuğun kendi sözünü, kendini ifade edebileceği alanların açılması, çocuğun haklarının arasında yer alıyor.
UNICEF’e e göre, “Katılımda ve hakların kullanılmasında çocuklar dijital medyanın sunduğu fırsatlardan yararlanabilirler ve de karşılaştıkları risklere karşı direnç geliştirebilirler. Bağlı dijital medya kullanıcıları olarak çocukların eleştirel düşünmelerine, kendi dillerini, görüşlerini, stratejilerini ilişkilerini ve ilgilerini geliştirmelerine izin verilmelidir.” (Unıcef, Children Right in DigitaL Age)
Medya okur yazarlılığı ve katılım hakkı birbiriyle ilişkilidir. Dijital medyada çocuk potansiyel bir üretici olabilir.
“Çocukların eğitim ve katılım hakları açısından bakıldığında, çocuklar çevrim içi olmanın kendilerine anlamlı katılım imkânları sağladığını belirtiliyor. Ufuklarını genişletmede, diğer kültürleri öğrenmede ve bilgili küresel yurttaşlar haline gelmede dijital medyanın kendilerine sağladığı fırsatları değerli buluyorlar.” (UNICEF, Dijital Çağda Çocuk Hakları)
Katılım Hakkı ile ilgili neler yapılabilir?
-Eğitimcilerin tüm çocuklara ulaşmasını, dijital uçurumun risklerini ortadan kaldırarak, gençler için dijital okuryazarlığın (veya “dijital vatandaşlığın”) desteklemesini sağlamak.
-Çocukların katılım hakları, seslerini duyurma hakları ve topluluklarının yaşamına katılımlarını, daha güvenli ve daha iyi çevrimiçi katılım fırsatlarını teşvik ederek geliştirmek.
-Her alanda çocukların görüşlerini ifade edebilmeleri için uygun ortam yaratmak.
-Okullar gibi çocuklara yönelik faaliyet gösteren kurumların işleyiş biçimlerini, çocukların da görüşleri alınarak yeniden düzenlemek.
-Okullarda çocukların görüşünü alarak kalıcı uygulamalar sağlamak.
– Eğitim programları ve diğer etkinliklerde çocuğun görüşü alınarak program yapmak.
-Çocukların görüşlerini ifade edebilmeleri için kurum ve kuruluşların oluşturulmasını sağlamak.
(Unicef, The Convention on the Rights of the Child: The children’s version)
Yeni medya araçları çocukların, daha görünür ve duyulur olmalarını sağlıyor
UNICEF’in belirttiği üzere, “2013 yılında Brezilya’da, çoğunlukla gençlerden oluşan binlerce insan yolsuzluğa karşı protesto düzenlemek ve daha iyi kamu politikaları talep etmek için sosyal medya platformlarını kullanmıştır. Ülke çapındaki bu soruna dikkat çeken ve sosyal medyayı kullanarak yaklaşık 15000 protestocuyu seferber eden ise on yedi yaşında bir çocuktur.” (UNICEF, 2017, s. 25).
Öte yandan “Malala Yusufzay, 2009 yılında Pakistan’daki kız çocukların eğitim hakları hakkında BBC’ye bloglar hazırlamaya başlamıştır. Henüz on iki yaşındayken, Taliban rejimi altındaki yaşama ve eğitime dikkat çekebilmek için siber mekanı kullanmıştır. Kimliği açığa çıktığında Taliban tarafından ölümle tehdit edilmiş ve 2012’de başından vurularak ağır yaralanmıştır. İyileşmesi ve kız çocuklarının eğitim hakkı savunuculuğuna korkusuzca devam etmesi dünyanın dikkatini çekmiş ve 2014 yılında, bu ödülü kazanan en genç kişi olarak Nobel Barış Ödülü’nü almıştır.” (UNICEF, 2017, s. 25).
Çocukların Bilgiye Ulaşma Hakkı
Çevrimdışı dünyada olduğu gibi, dijital ortamda da çocukların her türlü bilgi ve fikri arama, alma ve verme de dahil olmak üzere ifade özgürlüğü hakkının gerçekleştirilmesini desteklemek önem taşıyor. Çocuklar kendilerini ifade etme ve bilgi alabilme hakkına hukuken sahipler. Sosyal medya araçları, çocuklar da dahil olmak üzere pek çok insan için birincil bilgi kaynağı ve ifade aracı olma özelliği taşıyor. Dolayısıyla internet, ifade ve bilgi özgürlüğü gibi temel hakların kullanılması için olmazsa olmaz bir alan olarak çocukların hayatında merkezde yer alıyor.
Çocukların, kendilerini ilgilendiren tüm konularda yaşlarına ve kapasitelerine uygun formatlarda bilgiye erişmeleri gerekiyor. Çocuklarla ilgili bir insan hakları kataloğu olma özelliği taşıyan BM Çocuk Hakları Sözleşmesinde de bilgi, çocuğun ifade özgürlüğü hakkı ve bilgiye erişim hakkı konusunda maddeler bulunuyor.
Bilgiye erişim, sokağa bağlı çocuklar ve evsiz gençler de dahil olmak üzere tüm bireylerin sahip olduğu bir insan hakkı olarak tanımlanıyor. Çocuk Haklarına Dair Sözleşme, çocuğun her türlü bilgi ve fikri arama, alma ve verme özgürlüğünü (Madde 13) ve bilgiye erişim hakkını (Madde 17) içeren ifade özgürlüğü hakkını özel olarak tanıyor.
Çocuklarda İfade Hakkı
“Çocukların ifade özgürlüğü hakkı vardır; bu hak, ülke sınırları ne olursa olsun, sözlü, yazılı veya basılı olarak, sanat biçiminde veya çocuğun seçeceği diğer herhangi bir araçla her türlü bilgi ve fikri arama, alma ve verme özgürlüğünü içerir”. ” (Children Rights International Network Article 13: Freedom of expression,” n.d.)
“Çocukların kendilerini ifade etmelerini teşvik etmek herkesin sorumluluğudur. Ancak rehberlik her zaman bir bütün olarak çocuk hakları savunuculuğu bağlamında uygulanmalı ve çocukların erken yaşlardan itibaren kendi kararlarını verme kapasitelerine saygı duymalı ve onları teşvik etmeli ve onların görüşlerinin, yaşlarına ve olgunluklarına uygun olarak dikkate alınması gerekmektedir. Madde 5 (gelişen kapasiteler) ve 12 (dinlenme hakkı). Çocukların çeşitli kaynaklardan bilgiye erişmelerini sağlamak, ne düşündükleri ve kendilerini nasıl ifade ettikleri konusunda kendi kararlarını vermelerine yardımcı olmanın anahtarıdır.” (Article 13: Freedom of Expression. CRIN. (n.d.).)
Çocuk koruma savunucuları, ebeveyn katılımının ve eğitiminin çocukların çevrimiçi ortamda karşı karşıya kaldıkları risklerle yeterince mücadele etmeyebileceğinin kabul edilmesi gerektiğine inanıyorlar. Bu yüzden de bu yazımızda ebeveynlere dijital ortamda yapabilecekleri birkaç düzenleme öneriyoruz.
Dijital Ortamda “İyi Filtreler”
Çocukların internete erişiminin çok basit olmasını yanı sıra, ulaşabilecekleri içeriklerin de sonu yok. Bu yüzden uzmanlar, ebeveynlere dijital ortamda “filtreleme” öneriyor. ‘İyi’ filtrelerin doğası hakkında bir fikir birliği ortaya çıktı: kurulumu kolay olmalı, ancak sahipleri yani ebeveynler tarafından devre dışı bırakılması da kolay olmalıdır; neleri kapsadıkları ve belirli içeriği neden filtreledikleri konusunda şeffaf olmalıdırlar ve çocukların gelişen kapasiteleri doğrultusunda değişen koşullara izin vermelidirler. Filtreler, çocukların ifade edilen ihtiyaç ve isteklerine hizmet etmeli ve kullanımı takip ederek, kaydederek ve yazılım sağlayıcılarına bildirerek kullanıcının gizliliğini ihlal etmemelidir.
Dijital Dünya’da Bilinçli Olmak İçin ‘İyi’ Eğitim Programları
Uzmanlar, ebeveynler ve çocuklar için eğitim programlarının yanı sıra internet ortamındaki riski azaltmak isteyen ebeveynlere destek verilmesinden yana olduklarını açıkça belirtiyor, ancak kaynakların işe yarayan programlara yeniden tahsis edilmesi gerektiğine dikkat çekiyorlar. Bunu yapabilmek için yasa koyucuların durumun gerçekliğini anlaması, belirli riskleri ve bu risklerle karşılaşma olasılığı en yüksek olan belirli grupları hedeflemesi ve eğitim programlarının etkinliğini değerlendirmek için zaman ve para ayırması gerekiyor.
KAYNAKÇA
Article 13: Freedom of Expression. CRIN. (n.d.). Retrieved November 10, 2021, from https://archive.crin.org/en/home/rights/convention/articles/article-13-freedom-expression.html. https://rm.coe.int/publication-it-handbook-for-policy-makers-final-eng/1680a069f8
Müftü, G. (2013). Çocukların hakları ve birleşmiş milletler çocuk haklarına dair sözleşme: Bir tarihçe. http://www.cocukhaklariizleme.org/bir-tarihce-cocuklarin-haklari-ve-birlesmis-milletler-cocuk-haklarinadairdozlesme#:~:targetText=1939%20da%20ba%C5%9Flay%C4%B1p%201945’de,Haklar%C4%B1%20Bildirg esi’nin%20canland%C4%B1r%C4%B1lmas%C4%B1n%C4%B1%20%C3%B6nerdi
https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/910489
https://sci-hub.se/10.1007/978-94-6265-005-3_2
https://rm.coe.int/publication-it-handbook-for-policy-makers-final-eng/1680a069f8
https://www.unicef.org/child-rights-convention/convention-text-childrens-version
